Tenzij anders vermeld berusten de rechten van de afbeeldingen bij Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). De signatuur van de afbeeldingen in de beeldbank van ELO staat tussen haakjes.

Afbeelding voorblad.
De Stille Mare, gezien van de Aalmarkt, eind 19e eeuw. Gouache door Roelof Raar (Leiden 31-10-1855 – Leiden 4-1-1906; hij werkte vanaf 1878 vrijwel uitsluitend te Leiden). (ELO PV7078.8)

Afbeelding 1. 
Kaart van Leiden, getekend door Jacob van Deventer ca. 1545 (hoewel sommigen de kaart wat later schatten; helaas is de datering een groot probleem). Reproductie naar het origineel, eind 19e eeuw, wellicht vervaardigd door Maria Nicolaas Frederik Rotteveel (Den Haag 28-12-1841 – Den Haag 19-4-1910). Hiervan bestaan meerdere uitgaven, onder meer voor de stadsgeschiedenis door P.J. Blok (1910) (ELO PV315.2)

Afb. 2. 
Waterloopkundig model van Leiden door de toenmalige stadarchitect Salomon van der Paauw, 1827. Zie voor een uitgebreide bespreking hiervan: L. Barendregt, ‘Het model van Van der Paauw. Een Leids waterloopkundig model voor de waterverversing in Leiden in het begin van de 19e eeuw, Leids Jaarboekje 88 (1996) p. 146-165. Museum De Lakenhal, Leiden. Foto ELO, Jan Lagas, 2002.

Afb. 3. 
Morspoortkazerne 1927. Foto AVIODROME Lelystad. (ELO PV2901.2) Detail. Rechten bij Aviodrome Lelystad. Deze luchtfoto is wellicht vervaardigd door KLM Aerocarto of een voorloper daarvan.

Afb. 4. 
De uitstroomopening van de overkluisde Langebrug op het Rapenburg, begin 20e eeuw. (ELO GN004743)

Afb. 5. 
De uitstroomopening van de Langebrug aan het Steenschuur, ca. 1900. (ELO GN004101) De kerk in de verte is de St. Petruskerk; links een deel van het Kamerlingh Onnes-laboratorium.

Afb. 6. 
De overkluizing van de Roomgracht in 1948 bij het vernieuwen van de walmuur van het Rapenburg. Foto door C.H. van Ulden, Leids Jaarboekje 1950. Rechten bij de Historische Vereniging Oud Leiden (HVOL).

Afb. 7. 
De overkluisde Roomgracht, 1981. Foto uit Het Rapenburg, deel IIIb, p. 541.
Rechten bij de Afdeling Geschiedenis van de Kunstnijverheid van de Rijksuniversiteit Leiden. Rechtsopvolger daarvan is: Leiden University Centre for the Arts in Society (LUCAS), Faculteit Geesteswetenschappen Universiteit Leiden.

Afb. 8. 
De sloop van de overkluizing van de Papengracht in 1956. (ELO PV8619) Rechten bij de HVOL.

Afb. 9.
Overkluizing van de Leidse Vliet in het verlengde van de Papengracht onder de Vierschaar van het Gravensteen, bij de demping en vervanging door een riool in 1956. Foto W.J. van Varik. (ELO PV18864)

Afb. 10. 
De gracht om het ‘Groene Zoodje’ bij het Gravensteen, 1623. Gravure. (ELO PV18816.2) De afbeelding is een deel van een grotere ets met een begeleidende tekst in boekdruk. Vermoedelijk geëtst door Claes Jansz. Visscher. Koptitel in boekdruk: ‘Afbeelding der justitie, soo tot Leyden als Rotterdam over eenighe Arminiaensche verraders’. Afbeelding van de executie der samenzweerders tegen prins Maurits bij het ‘s-Gravensteen te Leiden (21 juni 1623). Met de portretten van J. Pietersz., Gerrit Kornelisz., Samuel de Plecker en Klaes Michielsz. Bontebal. De eerste drie zijn geëxecuteerd in Leiden, de laatste in Rotterdam. Met twee beschrijvingen van de executies: ‘Justitie ghedaen binnen Leyden … zijn secretelijck begraven’ en ‘Iustitie gedaen binnen Rotterdam … terstont secretelijck begraven’ (3 juli 1623). Te vinden in de verzameling Remonstrantse prenten van de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. Zie ook het artikel ‘Claes Michielsz Bontenbal’ in Wikipedia.

Afb. 11. 
Het gemetselde riool van de Pieterskerkgracht bij de sloop in 1985. Foto mr. ir. L. Barendregt. (ELO) De foto bevindt zich in het archief van de oud-directeur Gemeentewerken mr. ir. L. Barendregt bij ELO (archief 0557) inv.nrs. 1927 en 1928.

Afb. 12. 
De overkluizing van de Langebrug in 1956. (ELO PV9209.24A)

Afb. 13. 
Kloksteeg 13, opmeting overwelving Donkeregracht door Gemeentewerken, 1978. (ELO) Niet direct te vinden in de Beeldbank van ELO, maar deze link leidt naar de tekening.

Afb. 14. 
De Cellebroersgracht, voor de demping in 1875. De foto is wellicht gemaakt door J. Goedeljee. (ELO KFO20070099)

Afb. 15. 
De Donkeregracht tussen Rapenburg (toen Steenschuur geheten) en de Kloksteeg, 1589. Plattegrond 33, naar het Stratenboek van Salomon Davidsz. van Dulmanhorst en Jan Pietersz. Dou, in W. Pleyte, Leiden voor 300 jaren en thans, 1874. (ELO PV902.33)

Afb. 16. 
De Arkegracht in 1588. Naar de kaart van Salomon Davidsz. van Dulmanhorst, in W. Pleyte, Leiden voor 300 jaren en thans, 1874. (ELO PV902.34)

Afb. 17. 
De Koepoortsgracht, ca. 1787. Aquarel door Jacob Timmermans (Leiden 11-10-1751 – Leiden 4-12-1829). Helaas dateerde hij niet al zijn werk, maar het meeste is wel in 1787 en 1788 vervaardigd. Hij was een steenhouwer, die in het pand Vliet 9 woonde (zie M.H.V. van Amstel-Horak, ‘Bewoningsgeschiedenis van Vliet 9’, Leids Jaarboekje 84 (1992) p. 61-80, sp. p. 71). Zijn werk geldt als primitief, vooral op het gebied van perspectief. (ELO PV3232.16)

Afb. 18. 
De Doezastraat als nieuwe Koepoortsgracht. Foto door Gerard Zwarts, 2001; fotobewerking door Jos Versteegen, 2001. Deze foto is eerder gepubliceerd in het boek Water in de Wijk, 2002, uitgave van Stichting Kunst in de Wijk. Rechten bij de (vm.) Stichting Kunst in de Wijk.

Afb. 19. 
Gezicht op de Grote Ruïne vanaf de Doezastraat, ca. 1880. Rechts de huizen van de Raamsteeg. Foto door wellicht van J. Goedeljee. (ELO PV29329W.10c)

Afb. 20. 
Gezicht vanaf de Zoeterwoudsesingel bij de (in 1873 gesloopte) muurtoren Bourgondië in de richting van de Sint Jacobsgracht, ca. 1865. Aquarel door Jan Elias Kikkert (Amsterdam 24-6-1843 – Leiden 11-4-1925). De kerk in de verte moet de St. Petruskerk aan de Langebrug zijn, maar is niet erg geslaagd. (ELO PV3117.4)

Afb. 21. 
De Sint Jacobsgracht weer opengegraven in ?? Foto door Beelding Videoproducties & Faciliteiten, 2001. Deze foto is eerder gepubliceerd in het boek Water in de Wijk, 2002, uitgave van de Stichting Kunst in de Wijk. Rechten bij de (vm.) Stichting Kunst in de Wijk.

Afb. 22. 
Nieuwe kaart der Stad Leiden 1850 door W.J. van Campen. (ELO PV432.5) Detail. Van Campen was, net als zijn vader en zoon, landmeter bij het Kadaster, zodat deze kaart algemeen als uiterst nauwkeurig wordt beschouwd.

Afb. 23. 
Het Levendaal gezien naar het Steenschuur met de Leefsteenbrug en de Lodewijkskerk op de achtergrond, 1937. Ets Hendrikus Elias Roodenburg (Den Haag 23-7-1895 – Wassenaar 27-4-1987). (ELO PV5493.38)

Afb. 24. 
De Zijdgracht voor 1886, gezien vanaf het Levendaal naar de Jan van Houtkade. Het lijkt alsof molen De Oranjeboom geen wieken heeft, maar omdat ze snel draaiden, was de belichtingstijd te lang om ze te kunnen vastleggen. (ELO GN002834)

Afb. 25. 
De 4e Binnenvestgracht voor de demping, gezien naar de Geregracht vanaf de hoek bij het Tevelingshof, ca. 1880. (ELO 5_ng3_04609a) Rechten bij de HVOL.

Afb. 26. 
De Geregracht gezien bij de 4e Binnenvestgracht. Op de achtergrond huisjes aan de zuidzijde van de 4e Binnenvestgracht. Aquarel door J.E. Kikkert, ca. 1875 (in ieder geval vóór 1880). (ELO PV4391.2)

Afb. 27. 
Het Levendaal gezien van de Geerbrug bij de Geregracht naar de Bethlehembrug bij de Kraaierstraat, begin 20e eeuw. (ELO GN003215)

Afb. 28. 
Feest op het Levendaal nadat de Gemeenteraad besloten had tot demping ervan, 17 juli 1934. Deze foto verscheen (ook) in het Leidsch Dagblad. (ELO PV5493.30)

Afb. 29. 
De Uiterstegracht tussen Nieuwe Rijn en Groenesteeg, 1930. (ELO PV7328.10-2)

Afb. 30. 
De Middelstegracht gezien vanaf de Nieuwe Rijn, 1932. (ELO GN004772)

Afb. 31. 
De Hooglandse Kerkgracht, 1985. Foto mr. ir. L. Barendregt. De foto bevindt zich in het archief van de oud-directeur Gemeentewerken mr. Ir. L. Barendregt bij ELO.

Afb. 32. 
De Burchtgracht eind 19e eeuw, gezien vanaf de Oude Rijn. (ELO PV16AN-3)

Afb. 33. 
Plattegrond der Stad Leyden volgens de verdeling van 1808. Wijk VI: Marendorp Oost en West, ca. 1827. Detail. Maker: onbekend, maar ongetwijfeld een landmeter van het Kadaster. Dit is het zogenaamde Gemeenteplan, het exemplaar voor de gemeente, dat elk jaar bijgewerkt werd (kenbaar aan de rasuren en lichtere overtekeningen en kleuren). Deze kaart, op basis van de opmetingen van 1823, is bijgehouden tot ca. 1880.  (ELO PV409.6)

Afb. 34. 
De Lange Mare gezien vanuit de bovenvoorkamer van Haarlemmerstraat 131 richting Oude Vest, 11 augustus 1950. Aquarel Chris Schut. (ELO PV5403.23a) Rechten bij mevr. S.A. van Endt-Schut.

Afb. 35. 
De Dolhuisgracht op de plattegrond van Leiden van Christiaen Hagen, in beeld gebracht in of zeer kort voor 1670, de zgn. kleine Hagen. Detail. (ELO PV362B)

Afb. 36. 
De Dolhuisgracht bij de rioleringswerkzaamheden in 1982. Foto door mr. ir. L. Barendregt. Deze foto is overgenomen uit het artikel Van stadsvuylgraft tot centrale riolering: de voltooiing van het rioolstelsel van Leiden door ir. L. Barendregt, in OTAR 68/5/83, maandblad voor wegen- en waterbouw, p. 265. Rechten bij mr. ir. L. Barendregt.

Afb. 37. 
De stadsuitleg Marendorp. Reconstructie van de toestand in de jaren 1581-1586. Uit: Dr. Ir. H. A. van Oerle b.i., Leiden binnen en buiten de stadsvesten, Atlas, kaart 12.Detail. E.J. Brill-Leiden 1975. Rechten bij Koninklijke Brill NV, Leiden.

Afb. 38. 
De Vollersgracht voor de demping in 1861, door een onbekend kunstenaar. (ELO 5_ng3_ng05906a) Rechten bij de HVOL.

Afb. 39. 
De Volmolengracht in 1916, gezien in de richting van de Langegracht. Fotograaf onbekend. (ELO 5_ng3_ng06085b) Rechten bij de HVOL.

Afb. 40. 
De Langegracht van de Houtmarktbrug naar het westen gezien. Foto 1957. (ELO PV5397.29)

Afb. 41.
Plattegrond van Leiden, Wed. A. Honkoop en A. Kallewier, 1762. Uit: Frans van Mieris, Beschrijving der stad Leyden, 1762. Detail. (ELO PV386.1)

Afb. 42. 
De Korte Langegracht, gezien vanaf de Nieuwe Beestenmarkt. Foto ca. 1870. (ELO GN004780)

Kaarten

De kaarten zijn alle gemaakt door Bert de Jonge. Rechten bij de Vereniging Het Waterambacht Leiden en Bert de Jonge.

Kaart 1. 
De vroegere waterlopen in de Pieterswijk.

Kaart 2. 
De vroegere waterlopen op het Hogeland.

Kaart 3. 
Middeleeuwse stad: oude stad met drie uitbreidingen. (N.B.: de grachten zijn preciezer weergegeven op kaart 4, blz. 46.)

Kaart 4. 
Dempingen en overkluizingen in de 14e tot 16e eeuw in de middeleeuwse stad.

Kaart 5. 
Dempingen en overkluizingen in de 17e eeuw.

Kaart 6. 
Overkluizing in de 18e eeuw en dempingen in de 19e eeuw.

Kaart 7. 
Dempingen en overkluizingen in de 20e eeuw.

Kaart 8.  
Huidige situatie van de grachten en singels, 2015.

Kaart 9. 
Alle nog bestaande (2015) en gedempte en overkluisde grachten en singels.