BEKNOPTE LITERATUURLIJST

Het boekje Gedemptegrachtenwandeling heeft geen noten of verantwoording. Daar is bewust van afgezien, omdat het in omvang beperkt moest blijven en niet iedereen het als een wetenschappelijke studie zal willen benutten. Het boekje is ook niet echt resultaat van een uitgebreide bronnenstudie, maar eerder van het bijeenvoegen van gegevens uit de literatuur, en wanneer daarin tegenspraak bestond, proberen om in een beperkte tijd een soort van bewijs te vinden of althans een Salomonsoordeel te vellen. Hopelijk zullen ettelijke moeilijke zaken in de loop van de volgende jaren nog eens onderwerp van diepgaande studie worden, waarna in een uitgebreide publicatie daarvan verslag gedaan wordt, eventueel op deze website.
Het leek beter om hier een lijst te geven van de meeste vruchtbaar geraadpleegde werken over de geschiedenis van Leiden waar het gedempte grachten betreft, en dan er iets bij te vertellen over de waarde van die publicatie. Dat is natuurlijk redelijk subjectief, maar toch wel liever dat dan een titel gepresenteerd die slechts op één gracht betrekking heeft en waar met heel veel voorzichtigheid mee omgegaan moet worden.
Het woordje “beknopt” geeft al aan dat er beslist niet gestreefd is naar een uitputtende lijst van alles wat maar enigszins met een of meer ooit gedempte grachten van doen heeft. Mocht evenwel iemand vinden dat een bepaalde titel toch wel heel erg gemist wordt, dan kan dat aan ons doorgegeven worden, waarna die titel hier bijgeplaatst kan worden. Ook zal er naar gestreefd worden om nieuwe toepasselijke literatuur zo spoedig mogelijk na verschijnen in deze lijst op te nemen.

De volgorde is min of meer naar belangrijkheid en frequent gebruikt zijn; dat is dus nogal willekeurig.

• H.A. van Oerle, Leiden binnen en buiten de stadsvesten. De geschiedenis van de stedebouwkundige ontwikkeling binnen het Leidse rechtsgebied tot aan het einde van de gouden eeuw (E.J. Brill, Leiden 1975).
  Dit is en blijft een monument ten aanzien van de stadsontwikkeling, ook al is er inmiddels bij heel wat zaken een vraagteken gezet. Een probleem is dat zijn vele kaarten nogal eens onderling tegenstrijdig zijn of gegevens uit meerdere eeuwen in één kaart samengevat zijn, waardoor men het zicht dreigt te verliezen. Dit werk, met een apart deel met kaarten, loopt tot ca. 1700, zodat er maar weinig latere gegevens in staan.
• Freek Lugt, Het ontstaan van Leiden. Over de burggraaf, de ontginning, de opwas, het stadsrecht (Primavera Pers, Leiden 2012).
  Hierin worden vooral de grachten in het oudste stadsgedeelte gedurende de Middeleeuwen behandeld. Een heel hoofdstuk met instructieve illustraties wordt besteed aan het tot stand komen van de ontginningssloten die de voorgangers waren van de oudste grachten. Enige zaken zijn vrij hypothetisch, waardoor het mogelijk is dat sommige redeneringen toch niet helemaal houdbaar zullen blijken te zijn.
• G.L. Driessen, Openbare werken der stad Leiden, 5 delen: 15e eeuw en vroeger (1941), 16e eeuw (1936), 17e eeuw (1935), 1700-1809 (1934) en 1809-1931 (1933).
  Dit is een respect afdwingende opsomming van allerlei publieke werken in een strenge onderverdeling. Het is alleen jammer dat er geen bronvermelding in staat en waar veel zaken uit betrouwbare bronnen komen, is er ook minder betrouwbare literatuur in verwerkt, zonder dat dat blijkt.
• W. Pleyte, Leiden, voor 300 Jaren en Thans. Photolithographische Afbeelding van een Platte-Grond van 1578 en Chromolithographische Afbeelding van het Chaertbouc van de Stadts Wateren gemeten bij Mr. Salomon Davidssoon van Dulmanhorst en Jan Pieterssoon Dou, voorafgegaan door eene geschiedkundige schets van den Platte-Grond en de voornaamste gebouwen der stad, met opgave der woonhuizen van eenige personen, die tijdens het beleg, de stichting der Akademie en thans op den voorgrond treden (Leiden 1874).
  Deze zeer oude facsimile is nog steeds uiterst nuttig, ook al is de techniek achterhaald en is de volgorde wel eens lastig, vooral omdat zoveel mogelijk op één blad geperst moest worden.
• D.R. Kooiman, Van de markten en de Waag, van wateren en bruggen te Leiden in heden en verleden (Leiden 1957).
• De Leidse grachten, Leids Jaarboekje 50 (1958) 73-79. Dit is met name belangwekkend vanwege de vier kaartjes van W.J. Kret. Daarnast zijn verschillende andere Leids Jaarboekjes geraadpleegd voor individuele grachten.
• R.C.J. van Maanen (red.), Leiden. De geschiedenis van een Hollandse stad (Stichting Geschiedschrijving Leiden, Leiden 2002, 2003, 2004, 2005).
  In ieder deel is een groot hoofdstuk over de ruimtelijke ontwikkeling opgenomen.
• Cor Smit, Leiden met een luchtje. Straten, water, groen en afval in een Hollandse stad, 1200-2000 (Leiden 2001).
• S. Groenveld, R.C.J. van Maanen, W.E. Penning, Historische plattegronden van Nederlandse steden, deel 7, Leiden (Alphen aan den Rijn 1997).
  Deze atlas van historische kaarten, van 1550-1879, geeft een zeer goed inzicht in de ontwikkeling van het stadsbeeld. Ook al zijn niet alle kaarttekenaars even accuraat in het afbeelden van gedempte grachten, met de uitvoerige beschouwingen in het inleidende deel is dit toch een van de beste bronnen voor de kennis van het Leidse water.
• Roos van Oosten, De stad, het vuil en de beerput. De opkomst, verbreiding en neergang van de beerput in stedelijke context (Sidestone Press, Leiden 2015).
  Dit boek is de handelseditie van haar proefschrift uit 2014. Het is maar voor een deel aan Leiden gewijd, maar dat is wel belangrijk vanwege de diepgaande bespreking van de verandering van het systeem van beerputten in dat van lozing in grachten, en dat in vergelijking met een aantal andere steden.
• J. Rustige, Het Hogeland, in Uit Leidse bron geleverd (Gemeentearchief Leiden 1989), p. 182-194.
  Hierin wordt slechts één gedempte gracht behandeld, de Nieuwstraat, maar wel op een voorbeeldige manier.
• L. Barendregt, De Vereeniging tot Verbetering van de Volksgezondheid te Leiden, 1867-1900. Milieu-activisme en elitaire sociale bewogenheid in de tweede helft van de negentiende eeuw. Jaarboekje voor sociale en economische geschiedenis van Leiden en omgeving, uitgave van de Dirk van Eck-stichting 1996, p. 102-127.
• Heleen van der Weel, Epidemieën in het negentiende-eeuwse Leiden op medisch-topografische kaarten, Leids Jaarboekje 91 (1999), p. 118-142.
• Har Meijer, Het vuil, de stad en de dokter. Onderzoek naar het functioneren van de stadsgenees- en heelkundigen ten tijde van en in verband met de cholera-epidemieën in Leiden in de negentiende eeuw, 1832-1866 (Leiden 2005).
• H. Suurmond-van Leeuwen (en diverse anderen als mede-redacteuren), Bodemonderzoek in Leiden (en archeologisch jaarverslag), 1978-1991, veertien delen waarvan twee dubbelnummers.
  Hierin wordt in vele verslagen en artikelen verslag gedaan van vooral opgravingen in of ter plaatse van gedempte grachten.
• J. Wieles, T. van Noort, Water in de wijk. Verleden, heden en toekomst van water in de Leidse Pieters- en Academiewijk en Levendaal-West (Leiden 2002).
  Deze publicatie gaat met name in op het idee om het binnenstadswater te vergroten door het weer opengraven van gedempte grachten.
• S. van der Paauw, Verhaal van de Middelen tot Verversching van het water in de grachten der stad Leyden, gedurende eene reeks van bijna tweehonderd en vijftig jaren. Op last van de Ed. Achtb. Heeren Burgemeester en Wethouders der voornd. stad, uit oorspronkelijke bescheiden opgemaakt (Leiden 1828).
• Th.H. Lunsingh Scheurleer, C. Willemijn Fock, A.J. van Dissel, Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse gracht.
  Deel IIIb: Meyenburch. bevat veel informatie over het klooster Roma en de Roomgracht, en ook de overige delen zijn van belang.
• De boekjes van Open Monumentendagen bevatten vaak interessante informatie over het Leidse stadswater. Het boekje voor Open Monumentendagen 2000, Leiden een dijk van een stad, is hier zelfs voor een groot deel aan gewijd.

Ook kunnen enkele zeer belangrijke bronnen van archivalische aard genoemd worden. Uit de Middeleeuwen zijn er zeer veel losse en verspreide gegevens, met name in de regestenlijsten van de belangrijkste archieven uit die tijd (inmiddels vrijwel allemaal ontsloten op de website www. erfgoedleiden.nl), terwijl ook de stadsrekeningen (waarvan die tot 1434 in druk uitgegeven zijn door Meerkamp van Embden) het nodige leveren.
Voor de zeventiende en achttiende eeuw bieden reeksen van bestekken van dempingen en overwelvingen zeer gedetailleerde informatie; deze zijn hoofdzakelijk gebundeld in de reeks Verhuringen en Bestedingen (Stadsarchief 1574-1816, archief 0501A, inv.nrs. 1382-1410 en 5062-5068). Vanaf 1762 zijn zeer veel bestekken gedrukt; deze bevinden zich in de bibliotheek van Erfgoed Leiden en Omstreken.
Voor de negentiende eeuw zijn veel geschreven bestekken gebundeld in (Stadsarchief 1816-1929, archief 0516, inv.nrs. 1445-1450 en 4290-4299).
Voor een overzicht van bestekken uit de eerste helft van de twintigste eeuw, waarover veel informatie verloren is gegaan door de Stadhuisbrand van 12 februari 1929, zie Leidse Bibliotheek van Erfgoed Leiden en Omstreken cat.nr. LB 19581 (Register van onderhandse en publieke aanbestedingen van 1890-1960, met sedert 1929 vermelding van aannemer, aannemingssom, enz.). Bestekken uit de tweede helft van de twintigste eeuw zijn vrijwel allemaal gedrukt en te vinden in de Leidse Bibliotheek. Vanzelfsprekend zijn ook in notulenboeken of resolutieregisters heel vaak besluiten tot demping of overwelving vastgelegd, maar dat levert wel een flinke zoektocht op. Voor zover die besluiten genomen werden door de Gemeenteraad na 1851 zijn zowel de voorstellen aan de Raad (genaamd Ingekomen Stuk met nummer) als de woordelijke verslagen van de beraadslagingen in druk verschenen en in scan te raadplegen op genoemde website (onderdeel kranten). U vindt hier ook Leidse kranten vanaf 1720, waarin veel over de dempingen is terug te vinden.